Systemy prawne obowiązujące w innych państwach przewidują różnego rodzaju rozwiązania w zakresie zabezpieczenia interesów członków najbliższej rodziny spadkodawcy, w przypadku gdy okaże się że ten jeszcze za życia dokonał rozporządzeń swoim majątkiem na wypadek śmierci z ich pokrzywdzeniem. Najczęściej chodzi o sytuację, gdy zmarły pozostawia po sobie testament, a jego spadkobiercy ustawowi zostają w nim pominięci np. do spadku zostają powołane osoby obce. Polski ustawodawca dążąc do uregulowania takiej sytuacji zdecydował się na wprowadzenie do systemu prawnego instytucji zachowku. Instytucja zachowku budzi wiele emocji. Z jednej strony ogranicza ostatnią wolę spadkodawcy, ponieważ osoby które nie zostały wskazane w testamencie przez spadkodawcę, mają mimo wszystko prawo do korzyści majątkowych ze spadku po tej osobie. Z drugiej jednak strony, prawo do zachowku chroni interesy osób najbliższych spadkodawcy przed niekorzystnymi dla nich rozporządzeniami spadkodawcy dokonanymi jeszcze za jego życia. Jak wskazał Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 19 grudnia 2019 roku – prawa osoby uprawnionej do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych. Co to jest zachowek? Komu przysługuje prawo do zachowku? O tym wszystkim przeczytasz w poniższym artykule.
Czym jest zachowek?
Prawo spadkowe obowiązujące w Polsce zapewnia członkom najbliżej rodziny spadkodawcy, którzy znajdują się w kręgu osób uprawnionych do zachowku, otrzymanie określonej korzyści ze spadku. Prawo to przysługuje im niezależnie od tego, jaka była ostatnia wola spadkodawcy. Czym jest więc zachowek? Najprościej wskazując, prawo do zachowku polega na tym, że uprawnione na podstawie przepisów spadkowych osoby, które dziedziczyłyby po spadkodawcy na postawie ustawy (a więc w sytuacji gdyby spadkodawca nie pozostawiłby testamentu), mogą żądać od wskazanego w testamencie spadkobiercy wypłacenia im określonego przez przepisy prawa udziału spadkowego. W polskim prawie prawo do zachowku przybiera postać roszczenia majątkowego. Powyższe oznacza, że osoba uprawniona do zachowku ma wobec spadkobiercy testamentowego roszczenie o zapłatę określonej sumy pieniężnej, jeżeli uprawniony do zachowku nie otrzymał od spadkobiercy należnej mu sumy tytułem zachowku w postaci darowizny uczynionej na jego rzecz przez spadkodawcę, bądź w wyniku zapisu. Jednocześnie warto pamiętać, że osoby którym przysługuje zachowek nie mają statusu spadkobierców. Nie biorą więc udziału w dziedziczeniu po zmarłym i nie odpowiadają za jego długi spadkowe.
Kto ma prawo do zachowku, gdy jest testament?
Krąg osób uprawnionych do zachowku jest wąski i ma charakter zamknięty. Odpowiedź na pytanie, kto ma prawo do zachowku, gdy zmarły pozostawił testament, znajdujemy w artykule 991 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny: https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu19640160093 ).
Zgodnie z przepisami prawo do zachowku przysługuje: zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku w drodze ustawy. Jako zstępnych rozumiemy dzieci, wnuki, prawnuki. Nie ma jednocześnie znaczenie czy dziecko zmarłego pochodzi z małżeństwa, czy nie. Ważne jest jedynie, aby pochodzenie dziecka od zmarłego było prawnie ustalone. Co do małżonka – nie ma prawa do zachowku małżonek pozostający w stanie separacji z drugim małżonkiem. Ważne jest jednak, aby separacja była orzeczona prawomocnym rozstrzygnięciem sądu. Zawarcie natomiast majątkowej umowy małżeńskiej np. co do rozdzielności majątkowej między małżonkami, nie ma wpływu na prawo do zachowku. Małżonek który pozostaje przy życiu, ma prawo do zachowku do zmarłym. W odniesieniu natomiast do rodziców spadkodawcy – ich prawo do zachowku aktualizuje się, gdy nie ma zstępnych spadkodawcy, którzy mogliby dziedziczyć. Nie ma znaczenia czy rodzice spadkodawcy są jeszcze małżeństwem i czy byli w związku małżeńskim w chwili narodzin spadkodawcy.
Testament a zachowek dla rodzeństwa
Jak wskazano wyżej, krąg osób uprawnionych do zachowku jest ściśle określony. Rodzeństwo spadkodawcy, nawet jeżeli było silnie związane ze spadkodawcą i za życia miało z nim bardzo dobre relacje, nie ma prawa do zachowku, jeżeli zostało pominięte w testamencie zmarłego. Krąg osób uprawnionych do zachowku ma więc charakter całkowicie zamknięty. Powołując się np. na zasady współżycia społecznego, nie można żądać będąc rodzeństwem zmarłego, włączenia do kręgu tych osób. Takiej możliwości nie przewidział pod żądnymi wyjątkami ustawodawca.
Czy prawo do zachowku jest dziedziczne?
Samo prawo do zachowku nie podlega dziedziczeniu. Jednakże, jak wskazują przepisy – na spadkobierców osoby uprawnionej do zachowku przechodzi w określonym przypadku roszczenie z tytułu zachowku, a więc skonkretyzowane już w określonej wysokości żądanie zapłaty. Co jednak ważne, roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy. Upraszczając – krąg osób które mogą dziedziczyć roszczenie z tytułu zachowku ogranicza się do tych osób, które należą także do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy.
Kiedy nie należy się zachowek?
Prawo przewiduje kilka przypadków, kiedy osoby które są uprawnione do zachowku, mogą zostać pozbawione tego prawa.
Prawo do zachowku nie przysługuje osobom, które w danym przypadku nie miałyby prawa do dziedziczenia w drodze ustawy. W pierwszej kolejności należy wskazać sytuację, gdy spadkobierca odrzuci spadek. Spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku. Po drugie, zachowek nie przysługuje osobie, która zrzekła się dziedziczenia po zmarłym na podstawie zawartej umowy. W przypadku zawarcia takiej umowy, prawa do zachowku pozbawiony zostaje zarówno ten kto zrzeka się dziedziczenia, jak również jego zstępni. Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku także wtedy, kiedy uprawniony do zachowku: wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego lub dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci lub uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Prawa do zachowku nie ma także osoba, która została uznana za niegodną dziedziczenia przez sąd. Istnieje także możliwość pozbawienia osoby uprawnionej należnego mu zachowku na podstawie tzw. zasad współżycia społecznego (art. 5 ustawy Kodeks cywilny). Jest to jednak sytuacja wyjątkowa, pozostająca w nierozłącznym związku z całokształtem okoliczności danej sprawy, które trzeba w danym przypadku wnikliwie przeanalizować.
