W dniu 28 lipca 2023 roku została uchwalona ustawa o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2023 r. poz. 1615), na mocy której wprowadzone zostały istotne zmiany w obowiązującym prawie spadkowym. Głównym celem powyższych zmian było usprawnienie i uproszczenie postępowań spadkowych, które bardzo często z uwagi na swój zawiły stan faktyczny potrafią trwać nawet latami.
Najważniejsze zmiany wprowadzone powyższą ustawą dotyczą następujących kwestii:
Odrzucenie spadku w imieniu dziecka
Ustawa z dnia 28 lipca 2023 r. wprowadziła istotną zmianę dotyczącą odrzucenia spadku przez dziecko, którego rodzice wcześniej odrzucili spadek w swoim imieniu. Zasadą do tej pory było postępowanie dwuetapowe, czyli w pierwszej kolejności rodzice musieli uzyskać zgodę sądu opiekuńczego na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu dziecka, a następnie konieczne było złożenie samego oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu dziecka przed sądem opiekuńczym lub notariuszem. Zgodnie natomiast z nowymi przepisami, jeżeli do dziedziczenia powołane jest dziecko na skutek uprzedniego odrzucenia spadku przez rodzica, któremu przysługuje władza rodzicielska, a drugi rodzic wyraża na to zgodę – dopuszczalne jest odrzucenie spadku w jego imieniu poprzez samo złożenie stosownego oświadczenia w sądzie lub przed notariuszem. Powyższe oznacza więc, że zniesiona została konieczność uzyskiwania wcześniejszej zgody sądu opiekuńczego na dokonanie takiej czynności.
Co jest jednak ważne, tylko i wyłącznie w sytuacji powyżej opisanej, możliwe będzie pominięcie kroku związanego z uzyskaniem zgody przed sądem opiekuńczym. Jeżeli bowiem, dziecko będzie powołane do dziedziczenia w pierwszej kolejności (a więc nie na skutek odrzucenia spadku przez rodzica), zgoda sądu będzie nadal wymagana.
Powyższe zmiany mają zastosowanie także do spadków otwartych przed dniem 15 listopada 2023 r., jeżeli termin do złożenia stosownego oświadczenia nie minął jeszcze przed tym dniem.
Niegodność dziedziczenia
Instytucja niegodności dziedziczenia polega na wyłączeniu od dziedziczenia osoby, która dopuściła się niewłaściwego zachowania względem spadkodawcy. Osoba ta, traktowana jest jakby nie dożyła otwarcia spadku. Dotychczas istniejący katalog przyczyn niegodności, zawierał trzy przesłanki na podstawie których możliwe było wyłączenie spadkobiercy od dziedziczenia w przypadku:
- dopuszczenia się umyślnie ciężkiego przestępstwa względem spadkodawcy;
- nakłonienia spadkodawcy podstępem lub groźbą do sporządzenia lub odwołania testamentu, albo w taki sam sposób przeszkodzenie mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
- umyślnego ukrycia lub zniszczenia testamentu spadkodawcy, jego podrobienia lub przerobienia albo świadomego skorzystania z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę.
Na mocy ustawy z dnia 28 lipca 2023 roku powyższy katalog został poszerzony o dwie kolejne przesłanki:
- uporczywego uchylania się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową;
- uporczywego uchylania się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.
Zgodnie z zapisami ustawy, ww. pkt 4 oraz pkt 5 stosuje się do zdarzeń stanowiących podstawę uznania za niegodnego dziedziczenia, zaistniałych po dniu 15 listopada 2023 r.
Ograniczenie kręgu osób dziedziczących po zmarłym
Nowelizacja wprowadza także zmiany, w sytuacji w której do spadku w drodze ustawy mieliby zostać powołani dziadkowie spadkodawcy oraz ich potomkowie. Zgodnie z nowymi przepisami (art. 934 k.c.) ograniczono krąg osób, które mogą dziedziczyć w sytuacji, w której do spadku powołani byliby dziadkowie spadkodawcy, którzy nie dożyli otwarcia spadku. W takiej sytuacji, jeżeli którekolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał przypada jego dzieciom w częściach równych. Z kolei natomiast, gdyby dziecko któregokolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. W razie gdyby natomiast ani dzieci dziadków, ani wnuczęta dziadków nie dożyłyby otwarcia spadku – udział spadkowy, który by im przypadał, przypada pozostałym dziadkom w częściach równych.
Podsumowując, we wcześniejszym stanie prawnym do dziedziczenia udziałów przypadających dziadkom spadkodawcy uprawnieni byli wszyscy zstępni dziadków. Po zmianach, krąg ten zostanie znacznie zawężony, a mianowicie do dzieci dziadków i wnuków dziadków. Nie będą mogli już więc dziedziczyć w sytuacji powyżej opisanej np. prawnukowie dziadków spadkodawcy.
Powyższe zmiany dotyczą wszystkich spadków otwartych po 15 listopada 2023 r.
Termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku
Ustawodawca zdecydował się także na doprecyzowanie kwestii związanych z upływem terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Oświadczenie takie może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia w którym spadkodawca dowiedział się o tytule swoje powołania. Zgodnie z wprowadzonymi zmianami do zachowania terminu wystarczy złożenie przed jego upływem wniosku do sądu o odebranie oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku. Jeżeli złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzucenia spadku wymaga zezwolenia sądu, bieg terminu sądowego ulega zawieszeniu na czas trwania postępowania sądowego w tym przedmiocie.
Powyższe zmiany mają zastosowanie do wszystkich przypadków w których termin na złożenie stosownego oświadczenie nie minął jeszcze przed dniem 15 listopada 2023 r.
